به گزارش گلستان ما ، امّا آنچه محل بحث است موضوع بافت قدیم شهر گرگان است بافت قدیم (با مساحت 150 هکتار از مجموع حدوداً 3700 هکتار محدوده شهر گرگان). بافت قدیم و تاریخی در هر کشوری بخشی از شناسنامه فرهنگی و کارنامه مردم آن کشور و شهر است که در آن زندگی می کرده اند می باشد.

بافت قدیم همواره به عنوان یک فرصت است و از این محل با جذب توریست و گردشگر ضمن اینکه تاریخ کشور و شهر را در معرض دید و قضاوت عموم قرار می دهند به لحاظ اقتصادی هم کسب درآمد می کنند مثل کشور ترکیه و دیگر کشورهای جهان ، متأسفانه شهر گرگان با غنای فرهنگی بالا که در بافت قدیم این غنای فرهنگی به وضوح دیده می شود فقط نامی از آن باقی مانده است و بس و تصور بر این است که حالا اداره کل میراث ، ساختمانی را خریداری و در این بافت محل کارش را قرار داده است.

دیگر مشکل حل شده است امّا اینکه این تشکلات عظیم یعنی سازمان میراث فرهنگی در طی این ادوار در زنده نگهداشتن این بافت چه اقدامی کرده است و چه اهدافی را در برنامه ریزی کاری خود دارد مشخص نیست آنچه که امروز مشهود است بافت قدیم فقط نامی از آن باقی مانده است و میراث فرهنگی هم به عنوان پلیس عمل می کند که نگهبان بنای تاریخی شده است و فقط حق نداریم به آن دست بزنیم و نتیجه آن می شود با گذشت زمان این بناهای مهم که می تواند در معرض دید توریستها ، محققین ، دانشجویان قرار گیرد و از روی آن پی به فرهنگ ، اقلیم و تمدن مردم این شهر ببرند

به مرور زمان در اثر مخاطرات طبیعی ناشی از باد ، باران ، طوفان ، زلزله در معرض تخریب قرار می گیرد در حالی که احیاء و باززنده سازی این بافت با ارزش در مرحله اوّل به عهده تمامی مسئولین کشوری و استانی است ثانیاً وظیفه ذاتی مدیریت میراث فرهنگی میباشد ، وقتی به بافت قدیم شهر آنکار ، استانبول در ترکیه بررسی می کنیم بگونه ای آن را بازسازی کرده اند که ضمن حفظ بافت زندگی را در این بافت برای ساکنین به نحوه مطلوب و کشاندن بخش قابل توجه ای خدمات عمومی و برجسته تر از آن صنایع دستی کشور در متن بافت زمینه حضور گردشگران و توریستها را فراهم نموده اند که ساعتها باید وقت صرف نمایند تا دیدنیهای این بافت مورد توجه قرار دهند .

چیزی که در بافت قدیم شهرمان گرگان کاملاً مقفول مانده و هیچ کشش و جاذبه ای را ایجاد نکرده اند لذا این بی توجه ای و ناکامی دلایل خاص خود را دارد که بیان می شود .

اولین مشکل در تعریف بافت قدیم است که در زمان تهیه طرح متأسفانه مشاور به دلیل اینکه سطح کار را بالا ببرد مساحت قابل توجه ای از شهر را به بافت قدیم اختصاص داده است یعنی سنگ بنای را با کشیدن یک خط در مرکز شهر در جهات اربعه کشید که این امر خود بزرگترین آسیب بود یعنی باغ پلنگ که قدمت 40 الی 50 ساله دارد شد

بافت قدیم در حالی که بافت قدیم چنین تعریف نشده است بافتی را بافت قدیم می گوئیم که پیشینه تاریخی داشته باشد . مثل مسجد جامع ، مثل خانه باقریها ، خانه شایگان و نمونه های دیگر .

لذا این اوّلین آسیب بوده که که تعیین شعاع عملکرد را بدون مطالعه و صرفاً به جهت بالا بردن سطح کار مشاوره ای (دست مزد بیشتر ) بالا بردن و عدم توان در حفظ آن و مهمتر مردم را به واکنش واداشتن به سبب نیاز به معیشت زندگی و نیاز به مسکن و این زمینه ای شد

که افراد توانمند امّا با اصالت به سبب مشکلات بافت از دید بصری ، کمبود خدمات و ... به مناطق دیگر شهر کوچ نمایند و بناها را به دلیل عدم نیاز مادی رها نمایند که به دلیل عدم جریان زندگی به خودی خود آسیب پذیری بافت روز بروز بیشتر شد . پس در یک بازنگری جدی باید این سطوح اصلاح شود و واقعی گردد .

دومین مشکل که باز به موضوع مشاور بر می گردد و حدوداً 10 سال پیش به مشاور خودآوند در محل کارش تذکر داده شد عدم سنخیت ساخت و ساز بافت با ضوابط تعیین شده توسط مشاور بود. در مناطق در حال توسعه که امکان فراهم کردن همه نوع خدمات است اهم از فضای سبز ، تعریض قابل قبول شبکه معابر و دیگر خدمات مورد نیاز ساختمان حداقل در دو طبقه روی پیلوت با سطح اشغال 50 درصد تعریف شده است امّا مشاور در بافت قدیم با توجه به اینکه دارای بافت پر تراکم می شد و امکان افزایش عرض گذر هم امکان پذیر نبود احداث بنا را بعضاً تا 3 طبقه مجاز دانسته امّا شبکه معابر را با وضع موجود بدون تعریض و بعضاً با اندکی تعریض مجاز دانسته است این یعنی بی دقتی مشاور و این یعنی نابودی بافت قدیم اگر مشاور این مناطق را به عنوان بافت قدیم قلمداد کرد پس چرا نیازهای واقعی را در بافت ندیده است .

مهمترین موضوع که بدان توجه نشد تعریف و تعیین نوع مصالح برای ساخت بنا می باشد آیا همان مصالحی که در بافت در حال توسعه بکار می بریم باید در بافت جدید بکار گیریم . قطعاً نه این موضوع ناشی از بی توجه ای مشاور است ، لذا در سالهای اخیر تصمیماتی گرفته شده است امّا تصمیم بعد از گذشت 10 سال از عمر طرح خود باعث دوگانگی شده و هویت بافت را خدشه دار نموده است .

محدوده ای که امروز تحت عنوان طرح آفتاب با مصالح جدید در حال ساخت و ساز است به عنوان بافت قدیم توسط مشاور تهیه طرح شده بود الان شاهد بناهای فلزی و بتنی در 10 طبقه هستیم یا این غلط است یا آن طرح مشاور ، بر همین دلایل باید این مهم مورد توجه و بدان پرداخته شود در واقع اتفاقاتی که در بافت قدیم در جریان است بهتر است اهداف بافت قدیم را برداریم و جای آن بافت فرسوده بگذاریم چرا که تعریف بافت فرسوده با بافت قدیم در محتوا متفاوت است و تفاوت آن هم اساسی و محتوایی میباشد . لذا بافت قدیم شهر گرگان نیاز به بازنگری اساسی دارد و باید وسعت آن را کم تا امکان احیاء آن امکان پذیر باشد.

اما بافت فرسوده شهر گرگان در حدود 250 هکتار از مناطق شهری را در برگرفته است دارای مشکلاتی است به شرح ذیل به آن اشاره میشود .
بافت فرسـوده شهر گرگان :
مقصود از بافت فرسوده ، ناکارآمدی و تنزل کارایی یک بافت در پاسخ به نیازهای سکونت و فعالیت شهری است .

فرسودگی بافت و عناصر درونی آن یا به سبب قدمت و یا به سبب فقدان برنامه توسعه و نظارت فنی بر شکل گیری آن به وجود می آید و یا در نهایت به از بین رفتن منزلت بافت در اذهان شهروندان منجر می شود . فرسودگی بافت با ویژگی های گوناگون از جمله شرایط زیستی نامساعد ، کمبود یا فقدان ایمنی و نابسامانی های کالبدی ، اجتماعی ، اقتصادی و تأسیساتی قابل شناسایی  است .

از مجموعه حدوداً 3700 هکتار محدوده شهر گرگان براساس طرح تفضیلی مقدار 275 هکتار بافت فرسوده 255 هکتار سکونتگاه غیررسمی در شهر گرگان وجود دارد .

بافت فرسوده محلاتی همچون امام رضا ، ایرانمهر ، کوی اسلام آباد ، کوی محتشم ، سجادیه ، قزاق محله و انقلاب را در برگرفته است . همچنین محلات انجیراب ، اوزینه و قلعه حسن جز سکونتگاههای غیررسمی شهر گرگان می باشند .

مشکلات موجـود در بافت فرسوده:

1-رعایت نکردن تفکیک مجاز و ضوابط ساخت و سازها .
2-وجود ریزدانگی ساختمانها و استفاده از مصالح ساختمانی نامقاوم
3- وجود مشکلات مالی و پایین بودن درآمد ساکنین بافت .
4- وجود فرسودگی کالبدی و مقاوم نبودن ساختمانها در برابر بلایای طبیعی از جمله زلزله
5-عدم تمایل سرمایه گذاران در بافت فرسوده
6-وجود بیکاری مقطعی ساکنین
7-وجود مشکلات زیست محیطی به خصوص در جوار رودخانه
8- وجود ساخت و سازهای غیراصولی و خارج از اصول و ضوابط شهرسازی
9-عدم مهندسی بودن ساخت و سازها
10-وجود اقوام مختلف و نداشتن همبستگی برای بهسازی و نوسازی محله ها – مشکلات اجتماعی وجود کوچه هایی با عرض کمتر از 6 متر و نفوذ ناپذیر بودن آن و ایجاد مشکلات در خدمات رسانی به ساکنین
11- احتمال رانش طبیعی و شیب دار بودن این اراضی عدم توان مالی مالکین جهت بهسازی در بافت فرسوده .
12- عدم تعیین تکلیف برخی املاک واقع در طرح و ثبت شده توسط سازمان میراث فرهنگی
13-اوقافی بودن املاک در این محدوده
14- چند مالکی (ورثه ای شدن املاک)
15- عدم مشارکت در سرمایه گذاری در بافت قدیم
16-ادامه روند فرسودگی کالبدی بافت
17-افزایش روند مهاجرت افراد غیربومی
18-وجود مشکلات زیست محیطی
19-رواج معماری بی هویت و منطبق نبودن آن با ارزشهای معماری موجود در بافت تاریخی
20-بدلیل عرض شبکه معابر کم امکان خدمات رسانی مطلوب نمی باشد
21-مجاری آب که از زیر ملک افراد روان است 

با توجه به مشکلات و پتانسیل های موجود در بافت براساس رویکردهای زیر طرح بهسازی و نوسازی برای بافت قدیم شهر گرگان تهیه شده است .

1-تأکید بر باززنده سازی بافت
2-تأکید بر حفظ ارزشهای بافت به عنوان عامل هویت بخش
3-توجه به ارتقای کیفیت محیط زندگی
4-تأکید بر نقش مشارکتی ساکنین در حفاظت از بافت
5-مداخله در بناهای متروکه و مخروبه به عنوان مراکز آسیب زای بافت و رفع نابسامانیهای شهر از دیدگاه اجتماعی – روانی
6-معاصرسازی فضاها برای پاسخگویی به نیازهای ساکنین (با استفاده از فضاهای موجود)
7-توجه به سبکهای معماری در ساخت و سازهای جدید به منظور هویت بخشی
8-اطلاع رسانی به ساکنین در مورد ارزشهای بافت
9-تبدیل بافت قدیم به یک محور گرشگری
با استفاده از اصولی که در بالا ذکر شد سناریویی که برای بهسازی و نوسازی بافت انتخاب شد  عبارتند از
«احیای بافت قدیم » با هدف ارتقای کیفیت محیط زندگی ساکنین حفظ و احیای منابع و نیروهای محلی با تکیه بر مشارکت مدم و نهادهای مردمی
در راستای احیای بافت قدیم راهکارهای پینشهادی به 2 دسته تقسیم می شوند :
1-پروژه های اصلاحی
-مداخله در فضاهای مسئله دار و کانون های آسیب زا
-پروژه هایی که به افزایش نظارت اجتماعی و در نتیجه به افزایش امنیت محله می انجامد
2-پروژه های بهبود دهنده
-پروژ هایی که باعث افزایش تعامل ساکنین می شود
-پروژه هایی که منجر به ارتقای کیفیت زندگی می شود
-پروژه هایی که به حس تعلق خاطر به محله و هویت بخشی می انجامد
-پروژه هایی که باعث افزایش شادابی محلات می شود
-پروژه هایی که باعث تأمین خدمات می شود
-ایجاد سرمایه گذاری و ارائه خدمات در این منطقه 

ساز و کارهای اجرایی : برای اجرای پروژه های ذکر شده لازم سازکارهای به شرح زیر برای اجرایی شدن آنها در نظر گرفته شود .

-تغییر نگرش مسولین نسبت به موضوع مشارکت
-بالا بردن حس تعلق به مکان از راههای مختلف
-نهادسازی مشارکتی
-شفاف سازی زمینه های جلب مشارکت
- ارتقا سطح آگاهی مردم از طریق فعالیتهای آموزشی
- تأسیس دفاتر تسهیلگری و خدمات نوسازی محله
- و در نهایت تأسیس و راه اندازی شهرداری بافت قدیم از مهمترین ساز کارهای اجرایی برای تحقق پیوستن امر بهسازی و نوسازی در بافت قدیم و تاریخی شهر گرگان می باشد .

پیشنهادات :

-جلب اعتماد مردم برای مشارکت بیشتر از طریق توجیه منافع مردمی برای بهسازی و نوسازی بافت فرسوده
نظارت و کنترل بیشتر پلیس ساختمان شهرداری جهت جلوگیری از ساخت و سازهای خارج از ضوابط
مقاوم سازی بناهای مخروبه
-ارائه تسهیلات مالی و بانکی به ساکنین و سرمایه گذاران در امر نوسازی و بهسازی بافت فرسوده

-تعریض منطقی و اصولی معابر
ارائه خدمات عمومی مانند پارک – خدمات حمل و نقل و عمومی ، مدارس و غیره در این محلات کمک به سرمایه گذاری و تجمیع مانند طرح آفتاب
در پایان امید است مسئولین امر نسبت به مطالب مطرح شده پس از کارشناسی همه جانبه مورد توجه قرار داده تا انشاءالله جامعه و شهروندان عزیز بتوانند از طرح های مناسب بهره مند شوند.

                مقاله وارده:علی کلاتی
           عضو شورای اسلامی شهر گرگان