به گزارش خبرنگار گروه اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی «گلستان ما» - حسین پایین‌محلی؛ حکمای انسان‌شناس بر این باورند که تاریخ بشر را می‌توان به سه دوره تاریخی تقسیم کرد: دوران پیش از متافیزیک، دوران غلبه متافیزیک، و دوران پسا متافیزیک یا فراسویدای متافیزیک.
در دوره اول، بشر وحدت داشت و با هستی زیست می‌کرد. تمایزی میان ساحت نظر و عمل وجود نداشت و ماهیت و وجود یگانه بودند.
به عبارتی، حکایت از قصهٔ وجود در زمان بود؛ زمان چیزی جز وجود و وجود چیزی جز زمان نبود. مردمان در اقصی‌نقاط جهان آیین‌های خاص خود را داشتند و با زیست خود، سبک زندگی منحصربه‌فردی را رقم می‌زدند. یونانیان اهل فلسفه و ایرانیان اهل شعر بودند؛ زمان و وجود برای آن‌ها معنا داشت و به نام‌گذاری زمان‌ها و مکان‌ها با ارزش‌گذاری خاص می‌پرداختند.
موضوعات مقدس وجود داشت و برای هر پدیده‌ای تعریفی خاص متصور بود. اما با غلبه متافیزیک، تمایز میان نظر و عمل افتاد و در سیر تاریخی، ماهیت نیز از وجود تفکیک شد. هرچند قوم‌ها در نظام ارزشی خود زیست داشتند، اشتراکاتی نیز میان انسان‌ها در سراسر زمین باقی بود. اما با حاکمیت متافیزیک، جهان‌بینی جهان‌محوری (کاسموسانتریک) بر زندگی مردمان غالب شد.
این شدت‌گیری پس از رنسانس و جهانی‌شدن تفکر غربی (اومانیسم) افزونی یافت.
مدرنیته که مهدش غرب دوران رنسانس بود، پس از آشنایی با عقلانیت اسلامی در جنگ‌های صلیبی، به دنبال احیای دولت‌شهرهای یونان در دوران روشنگری گام برداشت و از طریق استعمار غربی به جهان بسط پیدا کرد و مفهوم توسعه را رقم زد.
در همین دوران روشنگری بود که مطالعات شرق‌شناسی قوت گرفت و رشته‌های علمی متعددی در حوزهٔ علوم‌انسانی و فرهنگی تأسیس شدند. از جمله، کلمهٔ فولکلور توسط ویلیام توماس ارائه شد که در دوران معاصر در ایران رواج یافت و به «فرهنگ عامه» معروف شد.
این مفهوم شامل شعرها، ترانه‌ها، موسیقی محلی و بومی، اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها، باورها، قصه‌ها، تاریخ شفاهی و بخشی از آیین‌های منطقه‌ای است. در ایران نیز چهره‌هایی چون احمد شاملو، صادق هدایت، جمالزاده و بعدها پژوهش‌های منطقه‌ای و محدودتری صورت گرفت.
با ظهور اندیشه انتقادی در غرب، بار دیگر سنت‌ها، آیین‌ها و فرهنگ‌های غیر مدرن موردتوجه قرار گرفتند؛ بخشی به دلیل اهمیت پژوهشی، بخشی به علت ماهیت استعماری شرق‌شناسی، و همچنین به دلیل ظهور جریانات پسا متافیزیکی و سنت‌گراها.
به‌موازات این اندیشه‌ها در غرب، در شرق که جهان غرب‌زده شده بود، توجه به گذشته شکل گرفت و در اشکال مختلف فرهنگی از جمله ادبیات و هنر مورد استقبال قرار گرفت. در سینما، به‌خصوص سینمای موج نوی ایران، چهره‌هایی چون امیر نادری و علی حاتمی آثاری با این مضمون خلق کردند.
در چند دههٔ کنونی که مطالعات بومی جای تاریخ‌نویسی جهانی و ملی را گرفته است، پژوهشگران بومی با محوریت موضوعات محلی، مؤسسات مطالعاتی را تأسیس کردند و نخبگان فرهنگی در استان‌ها و فعالین فرهنگی در کنار مدیران اجرایی شهرستان‌ها به طرح این مسائل و تدوین جشنواره‌هایی با ماهیت بومی و محلی پرداختند.
در استان گلستان و شهرستان گرگان، شاهد چاپ کتاب‌های بسیاری در حوزهٔ گلستان‌شناسی و گرگان‌شناسی بودیم.
در کنار پژوهش‌های مکتوب مستقل و مجلات، ده‌ها جشنواره در سال‌های اخیر در سطوح مختلف، از سطح استانی شامل اقوام تا شهرستانی و روستایی مانند بازی‌های محلی، برگزار شده است.
در شهر جلین پیش‌تر شاهد برگزاری جشنواره محصولات پاییزه و صنایع‌دستی بودیم، همچنین نمایشگاه عکس و بازی‌های محلی و چهره‌های ماندگار نیز در کارنامه این منطقه ثبت شده که حائز اهمیت و ارزش فراوان تلقی می‌شوند.
اما در باب برگزاری این مراسم چند نکته درگذشته مغفول مانده است: نخست آنکه برنامه‌ریزی فرهنگی شهری باید به‌صورت یک برنامه مدون و سالانه در تقویم قرار گیرد. دوم، باید ستاد برگزاری تشکیل شود و از نظرات مختلف استقبال گردد؛ همچنین مصوبات جلسات ستاد باید ثبت شود تا در برگزاری مجدد، مسیرهای طی‌شدن تکرار نگردد. البته در برخی دوره‌ها شاهد نگاه سیاسی بودیم که بحمدالله امسال با نگاه نخبگی از صاحب‌نظران مختلف دعوت شد و مراسم برگزار شد.
اما در مورد جشنواره انار؛ اولین مسئله، طرح آن به شکل جشنواره است که خود حائز اهمیت است. دومین مسئله، خود انار است. طبیعتاً انار در گذشته نه‌تنها بعد مالی داشته و دستاورد اقتصادی محسوب می‌شده که اقتصاد روستایی را رونق می‌داد، بلکه نگاه آیینی به انار نیز وجود داشته که در نوشتاری مستقل به آن در کتاب جستارهای فرهنگی جلین پرداخته شده است.
انار حقیقت جلین محسوب می‌شده، چنان‌که انار و کشتی با معنای جلین یگانه گشته و به ذهن هر فردی متبادر می‌شده و قابل‌تفکیک نبوده است. درحالی‌که امروز باوجود باغداران حرفه‌ای و قریب به پنجاه باغ انار، چنین تلقی‌ای شکل نمی‌گیرد. چرا؟ چون انار و کشتی در دوره سنتی، به قول حکمای یونانی، اتیموس یا آلتیا (حقیقت) جلین محسوب می‌شدند.
بیان این نکته خالی‌ازلطف نیست که انار میوهٔ بومی فلات ایران بوده و در باورهای اسلامی جزو میوه‌های بهشتی محسوب می‌شود. در تشیع، میوه‌ای است که خداوند آن را در شب میلاد حضرت فاطمه (س) به فرشته وحی و سپس به پیامبر خاتم (ص) هدیه داده است. در منطقه ما، درختانی چون چنار، انجیر و انار در حیاط‌ها، مرز زمین‌های کشاورزی، باغ‌های سنتی (لته)، کنار دفینه‌ها و امامزاده‌ها به‌عنوان نماد مقدس وجود داشتند.
بااین‌حال، در منطقه ما انار با جلین و جلین تنها با انار (در کنار مؤلفه‌های دیگری چون قنات، کشتی، پنبه و بعدها تعاونی امید یا کاسپین) تعریف می‌شده است. اما چرا باوجود انار در سایر مناطق، تنها نام جلین و نام جلین تنها با انار در این وجه فرهنگی برده می‌شده است؟
این مسئله را می‌توان با یک مثال تبیین کرد: با نگاهی به درخت، هر عاقلی برگ، شاخه، گل، میوه و حتی تنه را بخشی از درخت می‌بیند، اما ریشهٔ درخت حقیقت درخت تلقی می‌شود که همه از آن منشأ می‌گیرند.
لذا، متناسب با این درخت، شاهد چیزهای دیگر حول آن هستیم. برگزاری این جشنواره با محوریت انار تذکری است به حقیقت جلین در گذشته و توجه به حقیقت فرهنگ و بطن آن. حقیقت این است که انار علاوه بر اینکه یک درخت و میوه قابل‌کشت و برداشت است (aret)، همچنان در مناطق دیگر انار داشتند و می‌کاشتند، برای مردم جلین یک حقیقت باطنی (aidos) قلمداد می‌شده که جلین را با انار و انار را با جلین می‌شناختند. البته دامنهٔ این شناخت تنها به انار محدود نمی‌شد و کشتی را نیز در بر می‌گرفت و در گذر زمان می‌تواند شامل arete و یا aidos مختلفی باشد؛ چنانچه در کنار انار، کشتی هم با جلین گره خورده بود یا برای دو دهه نام جلین با تعاونی اعتبار امید جلین و کاسپین یکی شده بود.
این یادداشت را با دو شعر در باب انار جلین خاتمه می‌دهیم:
انار شیرین، مال جلین
بشکن و دانه شو ببین!
از این ره می‌روی راه جلینه
سر راهت درخت نار شیرینه
درخت نار شیرینم چله کرده
منو از عشق او دیوانه کرده!
تقدیم به مجید واشقایی، زنده یاد محمد کاسبی، و زنده یاد هادی عرب.
نظرات
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط خبرگزاری گلستان ما در وب سایت منتشر خواهد شد
پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد